Kompostowanie w zgodzie z naturą – korzyści dla ogrodu i środowiska
Kompostowanie to jeden z najprostszych i najbardziej naturalnych sposobów na poprawienie jakości gleby, zmniejszenie odpadów oraz wzbogacenie ogrodu w wartościowe substancje odżywcze. Gdy zaczynamy kompostować, nie tylko wspieramy nasz ogród, ale także przyczyniamy się do ochrony środowiska, dbając o zrównoważony rozwój. Kompostowanie w zgodzie z naturą to proces, który pozwala na pełne wykorzystanie odpadów organicznych, jednocześnie poprawiając zdrowie gleby i redukując ilość odpadów trafiających na wysypiska.
Korzyści kompostowania dla ogrodu
Kompostowanie ma ogromny wpływ na zdrowie gleby. Odpowiednio przygotowany kompost staje się naturalnym nawozem, który dostarcza glebie cennych składników odżywczych. W przeciwieństwie do syntetycznych nawozów, kompost jest bezpieczny dla roślin oraz mikroorganizmów glebowych, co wpływa na poprawę struktury gleby, jej przepuszczalności oraz zdolności do zatrzymywania wilgoci. Kompostowanie w zgodzie z naturą pozwala na:
- Poprawę struktury gleby – kompost wspomaga tworzenie próchnicy, co sprawia, że gleba staje się bardziej luźna i przewiewna, a także lepiej zatrzymuje wodę.
- Wzbogacenie gleby w składniki odżywcze – kompost dostarcza niezbędnych makro- i mikroelementów, takich jak azot, fosfor, potas, wapń i magnez, które są kluczowe dla zdrowego wzrostu roślin.
- Stymulację życia mikrobiologicznego – kompost to dom dla wielu pożytecznych mikroorganizmów, dżdżownic i innych żywych organizmów, które poprawiają zdrowie gleby i jej zdolność do oczyszczania się z toksyn.
Kompostowanie a zmniejszenie odpadów
Kompostowanie to również sposób na zmniejszenie ilości odpadów organicznych, które trafiają na wysypiska. W Polsce odpady organiczne stanowią dużą część odpadów komunalnych, jednak dzięki kompostowaniu możemy je odzyskać i ponownie wykorzystać w naszym ogrodzie. W ten sposób nie tylko zmniejszamy negatywny wpływ odpadów na środowisko, ale także unikamy wydatków związanych z wywozem odpadów. Ponadto, kompostowanie zmniejsza emisję metanu z wysypisk, co ma pozytywny wpływ na klimat.
Korzyści dla środowiska naturalnego
Kompostowanie w zgodzie z naturą to także doskonały sposób na dbanie o nasze środowisko. Wspieranie procesów naturalnych w glebie pomaga w utrzymaniu równowagi ekologicznej w naszym otoczeniu. Dzięki kompostowaniu:
- Oszczędzamy zasoby naturalne – produkujemy mniej odpadów, a przy tym wykorzystujemy odpady organiczne do tworzenia wartościowego nawozu.
- Redukujemy zanieczyszczenia powietrza – zamiast używać sztucznych nawozów chemicznych, które mogą zanieczyszczać powietrze i wodę, korzystamy z naturalnych źródeł nawozów, które wspierają zdrowie gleby i roślin.
- Wzbogacamy bioróżnorodność – kompostowanie sprzyja rozwojowi mikroorganizmów, dżdżownic i innych organizmów żyjących w glebie, co z kolei wpływa na wzrost bioróżnorodności w ogrodzie i jego okolicach.
Kompostowanie – sposób na dbałość o przyszłość
Kompostowanie w zgodzie z naturą to nie tylko sposób na poprawę jakości gleby w ogrodzie, ale także inwestycja w przyszłość naszej planety. Odpowiednie zarządzanie odpadami organicznymi to krok ku bardziej zrównoważonemu i ekologicznemu stylowi życia. Z każdym dniem, gdy kompostujemy w ogrodzie, przyczyniamy się do ochrony cennych zasobów naturalnych, zmniejszenia zanieczyszczeń oraz poprawy zdrowia gleby. Dlatego warto zacząć kompostować, zarówno dla dobra własnego ogrodu, jak i całej planety.
Jakie materiały można kompostować? Przewodnik po składnikach
Kompostowanie to ekologiczny sposób na pozbywanie się odpadów organicznych i tworzenie wartościowego nawozu dla ogrodu. Jednym z kluczowych elementów efektywnego kompostowania jest wiedza na temat tego, jakie materiały można dodać do kompostownika. W tym przewodniku przedstawimy, które składniki warto kompostować, aby uzyskać zdrowy i pełnowartościowy kompost, a także które materiały należy omijać, aby nie zaburzyć procesu.
Odpady organiczne – kluczowe składniki kompostu
W procesie kompostowania najważniejszymi składnikami są odpady organiczne, które można podzielić na dwie główne kategorie: odpady zielone i odpady brązowe. Właściwe proporcje między nimi są kluczowe dla uzyskania zdrowego kompostu. Odpady zielone, takie jak świeże rośliny, trawa czy resztki warzyw, dostarczają azotu, natomiast odpady brązowe, jak suche liście czy trociny, dostarczają węgla. Oto lista materiałów, które warto kompostować:
- Resztki warzyw i owoców – obierki, skórki, resztki liści sałaty, obierki z ziemniaków, skórki z cytrusów.
- Świeże odpady roślinne – ścięta trawa, świeże liście, chwasty (bez nasion).
- Resztki kuchenne – fusy z kawy, herbaty, skorupki jajek, kawałki chleba, drobne resztki jedzenia.
- Materiały papierowe – gazety, papier biurowy, kartony po jajkach, ręczniki papierowe (niezanieczyszczone chemikaliami).
Wszystkie te materiały, pod warunkiem odpowiedniego rozdrobnienia, przyspieszają proces kompostowania i wzbogacają powstający kompost w niezbędne składniki odżywcze. Pamiętaj, aby dbać o odpowiednią wilgotność kompostu, aby mikroorganizmy mogły prawidłowo pracować nad jego rozkładem.
Odpady, które należy unikać
Nie wszystkie odpady nadają się do kompostowania. Aby uniknąć problemów z nieprzyjemnymi zapachami, przyciąganiem szkodników i zaburzeniem procesu kompostowania, należy unikać następujących materiałów:
- Mięso, ryby i produkty mleczne – przyciągają szkodniki i mogą powodować nieprzyjemny zapach.
- Odpady zawierające oleje i tłuszcze – mogą spowolnić rozkład innych materiałów i przyciągać niechciane zwierzęta.
- Owoce i warzywa z pestycydami – mogą zawierać szkodliwe chemikalia, które nie sprzyjają zdrowemu rozkładowi organicznemu.
- Chwasty z nasionami – mogą przetrwać proces kompostowania i prowadzić do rozprzestrzeniania się chwastów w ogrodzie.
- Materiał z plastikiem lub metalem – kartony pokryte plastikiem, torby foliowe, opakowania po jogurtach z aluminium.
Warto unikać tych materiałów, aby nie zaburzyć równowagi ekosystemu kompostownika i uzyskać kompost wysokiej jakości, wolny od zanieczyszczeń.
Jak poprawnie przygotować materiały do kompostowania?
Przygotowanie odpowiednich materiałów do kompostowania ma kluczowe znaczenie dla jakości końcowego produktu. Oto kilka wskazówek, które pomogą Ci przygotować odpady:
- Rozdrobnienie materiałów – im mniejsze kawałki, tym szybciej rozkładają się w kompostowniku. Liście, gałęzie, skórki owoców warto rozdrobnić lub posiekać.
- Utrzymanie odpowiedniej wilgotności – kompost powinien być wilgotny, ale nie mokry. Użyj wody, aby utrzymać optymalną wilgotność, szczególnie w suchych okresach.
- Proporcje materiałów – zadbaj o odpowiednią równowagę między odpadami zielonymi (bogatymi w azot) a brązowymi (bogatymi w węgiel). Dobrą proporcją jest 2:1, czyli dwa razy więcej materiałów brązowych niż zielonych.
Przestrzeganie tych zasad sprawi, że proces kompostowania przebiegnie sprawnie, a końcowy kompost będzie bogaty w składniki odżywcze, idealny do użycia w ogrodzie.
Kompostowanie to świetny sposób na przetwarzanie odpadów organicznych i tworzenie naturalnego nawozu. Wiedza na temat tego, jakie materiały można kompostować, pozwala nie tylko przyspieszyć proces, ale także uzyskać kompost wysokiej jakości. Dbając o odpowiednie proporcje, wilgotność i odpowiednie przygotowanie materiałów, tworzysz zdrowy kompost, który pozytywnie wpłynie na Twoje rośliny. Pamiętaj, aby unikać odpadów mięsnych, tłuszczów, plastiku oraz materiałów z chemikaliami, które mogą zaburzyć proces kompostowania.
Własny kompostownik – jak zacząć kompostowanie w ogrodzie
Jak przyspieszyć proces kompostowania? Sprawdzone techniki
Kompostowanie to naturalny sposób na przetwarzanie odpadów organicznych w cenny nawóz dla ogrodu. Aby proces ten przebiegał szybciej i bardziej efektywnie, warto zastosować sprawdzone techniki. W poniższym artykule przedstawiamy najskuteczniejsze metody na przyspieszenie rozkładu materii organicznej w kompostowniku, które pozwolą zaoszczędzić czas i uzyskać wysokiej jakości kompost.
1. Zrównoważona mieszanka materiałów organicznych
Podstawą efektywnego kompostowania jest odpowiednia równowaga między materiałami bogatymi w azot i węgiel. Materiały azotowe, takie jak świeża trawa, resztki warzyw czy obierki owoców, wspierają mikroorganizmy w rozkładzie materii. Z kolei materiały węglowe, takie jak suche liście, trociny czy słoma, dostarczają energii potrzebnej do procesów biochemicznych. Proporcja między tymi składnikami powinna wynosić około 1:3 (azot do węgla), co zapewnia optymalne warunki do kompostowania.
2. Regularne mieszanie kompostu
Regularne przekopywanie kompostu to jeden z kluczowych czynników przyspieszających rozkład materii organicznej. Mieszanie kompostu pozwala na dostarczenie tlenu, który jest niezbędny do pracy bakterii i grzybów rozkładających odpady. Dodatkowo, zapewnia to równomierne rozprowadzanie ciepła powstałego podczas procesu rozkładu, co przyspiesza cały cykl kompostowania. Zaleca się przekopywanie kompostu co 1-2 tygodnie, aby zachować odpowiednią temperaturę i wilgotność.
3. Dżdżownice – naturalni sprzymierzeńcy kompostowania
Dżdżownice są naturalnym narzędziem w przyspieszaniu procesu kompostowania. Te małe organizmy skutecznie przetwarzają materię organiczną, przyspieszając jej rozkład i produkując biohumus – bardzo wartościowy nawóz. Warto wrzucić do kompostownika dżdżownice kalifornijskie lub zebrać je z ogrodu. W kompoście, w którym znajduje się ich dużo, proces dojrzewania jest znacznie szybszy. Dżdżownice pomagają w aeracji kompostu i przetwarzają materiały organiczne na cenne składniki odżywcze.
4. Zastosowanie aktywatorów kompostu
Na rynku dostępne są specjalne aktywatory kompostu, które zawierają szczepy bakterii i mikroorganizmów wspomagających rozkład odpadów organicznych. Dodanie aktywatora do kompostownika może znacznie przyspieszyć proces kompostowania, skracając jego czas o połowę. W przypadku zakładania nowego kompostu, warto dodać dojrzały kompost z poprzedniego stosu lub użyć preparatów zawierających bakterie tlenowe, które stymulują rozkład materii.
5. Optymalna wilgotność kompostu
Wilgotność jest kluczowa dla skutecznego kompostowania. Kompost powinien być lekko wilgotny, ale nie mokry. Jeśli jest zbyt suchy, mikroorganizmy mają trudności w rozkładaniu materii, a proces kompostowania spowalnia. W przypadku nadmiaru wilgoci, można dodać suche materiały węglowe, takie jak trociny, słoma lub suche liście, aby pochłonęły nadmiar wody. Regularne sprawdzanie wilgotności kompostu zapewnia, że mikroorganizmy mają odpowiednie warunki do pracy.
6. Rozdrabnianie materiałów organicznych
Im mniejsze kawałki materiałów organicznych, tym szybciej się one rozkładają. Z tego powodu warto rozdrabniać gałęzie, liście, resztki warzyw czy owoce, zanim trafią do kompostownika. Można to zrobić za pomocą nożyc, rozdrabniacza do gałęzi, a w przypadku odpadów kuchennych – rozgnieść je widelcem. Dzięki większej powierzchni materiałów, mikroorganizmy mogą szybciej przetwarzać odpady, co skraca czas kompostowania.
7. Wykorzystanie naparów ziołowych
Kolejną prostą metodą na przyspieszenie procesu kompostowania jest polewanie kompostu naparami z ziół. Na przykład napar z rumianku lub mniszka lekarskiego pomaga stymulować rozwój mikroorganizmów. Zioła zawierają naturalne substancje, które wspomagają rozkład materii organicznej, poprawiając jakość kompostu. Napary ziołowe są łatwe do przygotowania i stanowią doskonały sposób na przyspieszenie procesu kompostowania.
Inne techniki przyspieszające kompostowanie
Oprócz wymienionych powyżej metod, warto również rozważyć inne techniki, takie jak:
- Dodatek cukru lub melasy – w niewielkich ilościach może pomóc mikroorganizmom w rozkładzie materii organicznej.
- Odpowiednia temperatura – kompostowanie przebiega szybciej w wyższych temperaturach (50-70°C). Można zwiększyć temperaturę, przykrywając kompost folią lub stosując kompostowniki o zamkniętej konstrukcji.
- Używanie kompostownika – kompostownik to specjalne miejsce, które zapewnia optymalne warunki do kompostowania. Dzięki zamkniętej konstrukcji utrzymuje ciepło i wilgotność, co przyspiesza rozkład materiałów.
Przyspieszanie procesu kompostowania to klucz do uzyskania zdrowego i wartościowego kompostu. Zastosowanie powyższych technik wprowadzi Twoje kompostowanie na wyższy poziom, pozwalając zaoszczędzić czas i uzyskać lepsze efekty w ogrodzie. Pamiętaj, że regularna kontrola wilgotności, równowaga między materiałami oraz odpowiednie napowietrzenie kompostu to kluczowe elementy skutecznego kompostowania.
Dlaczego warto zacząć kompostowanie w ogrodzie?
Kompostowanie to jeden z najprostszych, a jednocześnie najbardziej efektywnych sposobów, aby poprawić jakość gleby w ogrodzie, zmniejszyć ilość odpadów i przyczynić się do ochrony środowiska. Wiele osób, które zaczynają swoją przygodę z ogrodem, nie zdaje sobie sprawy, jak ogromną rolę może odgrywać własny kompostownik. Jeśli nie jesteś pewny, dlaczego warto sięgnąć po ten ekologiczny proces, oto kilka powodów, które mogą Cię przekonać.
1. Redukcja odpadów organicznych
Jednym z najważniejszych powodów, dla których warto zacząć kompostowanie, jest znacząca redukcja odpadów organicznych. Wiele osób nie zdaje sobie sprawy, że codzienne odpady kuchenne, takie jak obierki warzywne, fusy z kawy, czy skorupki jajek, mogą być cennym materiałem do produkcji kompostu. Zamiast lądować na wysypiskach, gdzie rozkładają się w sposób, który przyczynia się do emisji metanu i innych gazów cieplarnianych, resztki te mogą zostać przekształcone w wartościowy nawóz. W ten sposób zmniejsza się nie tylko objętość odpadów, ale także negatywny wpływ na środowisko. Kompostowanie to forma recyklingu, która odciąża miejskie wysypiska i systemy utylizacji.
2. Wzbogacenie gleby w cenne składniki odżywcze
Kompost jest doskonałym źródłem składników odżywczych dla roślin. Podczas procesu kompostowania materia organiczna przekształca się w substancje, które mają bezpośredni wpływ na jakość gleby w ogrodzie. Dzięki temu gleba staje się bardziej żyzna, a rośliny mają lepszy dostęp do niezbędnych minerałów i składników odżywczych, takich jak azot, fosfor czy potas. Kompost poprawia również strukturę gleby, co pomaga w jej lepszym zatrzymywaniu wilgoci i poprawia jej przepuszczalność, dzięki czemu korzenie roślin mogą lepiej się rozwijać.
3. Zmniejszenie potrzeby stosowania nawozów sztucznych
Regularne używanie kompostu w ogrodzie pozwala na ograniczenie stosowania chemicznych nawozów, które mogą być szkodliwe dla gleby i środowiska. Kompost działa jako naturalny nawóz, dostarczając roślinom wszystkich niezbędnych składników w sposób bezpieczny i ekologiczny. Dzięki temu, możesz cieszyć się zdrowymi roślinami bez konieczności stosowania syntetycznych substancji, które często prowadzą do zanieczyszczenia wód gruntowych i gleby. Kompostowanie to krok ku bardziej zrównoważonemu ogrodnictwu, w którym dbałość o naturę jest równie ważna, jak troska o piękno roślin.
4. Korzyści ekonomiczne
Kompostowanie to również sposób na zaoszczędzenie pieniędzy. Produkcja własnego kompostu eliminuje potrzebę zakupu drobnych nawozów ogrodowych. Zamiast wydawać pieniądze na gotowe produkty, możesz z łatwością wykorzystać odpady organiczne z własnego domu, co pozwala na stworzenie wartościowego nawozu. Ponadto, wykorzystanie kompostu przyczynia się do zmniejszenia potrzeby zakupu innych produktów ogrodniczych, takich jak ściółka, ponieważ kompost pełni również funkcję ochrony gleby przed utratą wilgoci i niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi.
5. Ochrona środowiska
Kompostowanie w ogrodzie to także sposób na aktywne wspieranie ochrony środowiska. Zamiast wyrzucać odpady organiczne, które często trafiają na wysypiska, możesz je przekształcić w cenny nawóz. Proces ten pozwala na zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych i ograniczenie problemu przepełnionych wysypisk. Ponadto, kompostowanie jest integralną częścią zrównoważonego gospodarowania zasobami naturalnymi, co jest kluczowe w walce ze zmianami klimatycznymi. Dzięki kompostowaniu przyczyniasz się do zmniejszenia negatywnego wpływu działalności człowieka na planetę.
6. Kompostowanie to satysfakcjonująca aktywność
Kompostowanie w ogrodzie to także satysfakcjonująca forma spędzania czasu. Własnoręczna produkcja kompostu daje poczucie osiągnięcia i sprawia, że ogrodnictwo staje się bardziej zrównoważone i świadome. Dodatkowo, proces ten jest relaksujący i pozwala na lepsze połączenie z naturą. Obserwowanie, jak z pozornie bezużytecznych odpadów powstaje coś tak cennego jak kompost, daje ogromną satysfakcję i poczucie, że przyczyniasz się do czegoś większego. kompostowanie w ogrodzie to doskonały sposób na zadbanie o środowisko, poprawę jakości gleby, a także oszczędności w budżecie ogrodniczym. Dzięki tej prostej i ekologicznej metodzie możesz w pełni wykorzystać odpady organiczne, przyczyniając się do zdrowego rozwoju swojego ogrodu i naszej planety.
Jak zbudować własny kompostownik? Prosta instrukcja krok po kroku
Kompostowanie to ekologiczny sposób na zarządzanie odpadami organicznymi, który pomaga wytwarzać cenny nawóz do ogrodu. Jeśli zastanawiasz się, jak zbudować własny kompostownik w ogrodzie, nie martw się – to prostsze, niż może się wydawać. W tym artykule przedstawimy szczegółową instrukcję, jak krok po kroku stworzyć własny kompostownik, który pomoże ci nie tylko w redukcji odpadów, ale również w poprawie jakości gleby.
1. Wybór miejsca na kompostownik
Zanim przystąpisz do budowy kompostownika, warto wybrać odpowiednie miejsce w ogrodzie. Najlepiej, jeśli kompostownik znajduje się w lekkim cieniu, aby uniknąć nadmiernego wysychania materiału kompostowego w gorące dni. Ważne jest także, aby miejsce było łatwo dostępne, ponieważ codzienne dodawanie nowych odpadów będzie wymagało wygodnego dostępu. Upewnij się również, że powierzchnia, na której będzie stał kompostownik, jest równa, a gleba w tym miejscu nie jest już porośnięta trawą, co ułatwi mikroorganizmom dostęp do materiału organicznego.
2. Wybór materiałów do budowy kompostownika
Kompostownik można zbudować z różnych materiałów, w zależności od dostępnych zasobów i preferencji. Jednym z najczęściej wybieranych materiałów jest drewno. Drewniany kompostownik zapewnia dobrą wentylację, co przyspiesza proces kompostowania. Możesz wykorzystać palety drewniane, deski z recyklingu lub drewno impregnowane, które będzie odporne na działanie wilgoci. Ważne, aby materiał był odporny na rozkład i dobrze przepuszczał powietrze. Alternatywnie, możesz zdecydować się na kompostownik plastikowy lub metalowy, choć te materiały mogą nie zapewniać tak dobrej wentylacji jak drewno.
3. Jakie narzędzia będą potrzebne?
Do zbudowania kompostownika będziesz potrzebował kilku podstawowych narzędzi: piły, młotka, gwóździ lub śrubokrętów, a także poziomicy i miary. Przytnij drewno na odpowiednie długości, aby stworzyć solidną konstrukcję. Jeśli chcesz, aby kompostownik był bardziej trwały, użyj wkrętów do drewna zamiast gwoździ. Zadbaj, aby elementy konstrukcyjne były dobrze przymocowane i stabilne, aby kompostownik wytrzymał próbę czasu.
4. Budowa kompostownika krok po kroku
- Krok 1: Rozpocznij od przygotowania materiału, który posłuży jako struktura kompostownika. Jeśli używasz drewna, przytnij deski do odpowiedniej długości – na wysokość kompostownika, który będzie miał około 1-1,5 metra.
- Krok 2: Zbuduj cztery ściany kompostownika, montując deski pionowo do palików wbitych w ziemię. Pamiętaj, aby pozostawić przestrzenie między deskami, co pozwoli na lepszy przepływ powietrza.
- Krok 3: Jeśli kompostownik ma mieć dno, wzmocnij je deskami lub siatką, aby nie uciekały drobne cząstki materiału. Możesz jednak zdecydować się na kompostownik bez dna, co pozwoli na bezpośredni kontakt materiału z glebą i wspomaga rozkład.
- Krok 4: Po zbudowaniu podstawowej konstrukcji, ustaw kompostownik w wybranym miejscu w ogrodzie. Pamiętaj, że jego rozmiar będzie zależny od ilości materiału, jaki planujesz kompostować – dla małego ogrodu wystarczy kompostownik o wymiarach 1 x 1 x 1 metr.
5. Wypełnianie kompostownika
Po zbudowaniu kompostownika, nadszedł czas na jego wypełnianie. Pamiętaj, że proces kompostowania wymaga odpowiedniego układania warstw. Najpierw umieść na dnie kompostownika gałęzie lub łodygi roślin – te większe materiały umożliwią dobry przepływ powietrza i zapobiegną zbytniemu zbiciu się kompostu. Następnie możesz dodawać kolejne warstwy, takie jak skoszoną trawę, resztki owoców i warzyw, fusy kawy, skorupki jajek oraz resztki roślinne. Ważne jest, aby nie wrzucać do kompostownika mięsa, nabiału, tłuszczu czy plastiku, ponieważ mogą one spowolnić proces kompostowania.
6. Utrzymanie kompostownika
Kompostownik wymaga regularnej opieki, aby proces kompostowania przebiegał sprawnie. Co kilka tygodni warto przewracać zawartość kompostownika, aby przyspieszyć rozkład i zapewnić równomierne przewietrzenie. Możesz także dodać do kompostu specjalny przyspieszacz kompostowania, który pomoże w procesie rozkładu. Pamiętaj, aby utrzymywać odpowiednią wilgotność kompostu – nie powinien być ani zbyt suchy, ani zbyt mokry. Na zimę możesz zabezpieczyć kompostownik przed nadmiernym wychłodzeniem, przykrywając go słomą lub workami jutowymi.
7. Co zrobić z gotowym kompostem?
Po kilku miesiącach, kiedy materiał w kompostowniku stanie się ciemnobrązowy i sypki, a zapach przypomina ziemię leśną, kompost będzie gotowy do użycia. Wówczas możesz wykorzystać go do nawożenia roślin ogrodowych, warzyw czy kwiatów. Kompost poprawia strukturę gleby, zwiększa jej zdolność zatrzymywania wody i dostarcza roślinom niezbędnych składników odżywczych. Dzięki regularnemu kompostowaniu, Twoje rośliny będą rosły zdrowo, a Ty przyczynisz się do ochrony środowiska.